đặng hữu phúc, 1

àng nhạc Việt vẫn có rất nhiều nhạc sĩ chỉ mãi mê trong cái không gian sáng tạo của riêng họ, chẳng bao giờ chú ý đến việc “lăng – xê” các tác phẩm của mình hay quan tâm đến các thể loại âm nhạc “thị trường” khác. Xa xưa thì có Nguyễn Hữu Ba, Nguyễn Xuân Khoát, kế tiếp thì có Nguyễn Tài Tuệ, Nguyễn Văn Thương, etc… trong dòng chảy đó có nhạc sĩ Đặng Hữu Phúc. Với họ, ca khúc, thanh nhạc chỉ là phần nổi của tảng băng trôi, và đa số tập trung nhiều cho khí nhạc, cho âm nhạc thính phòng!

Cơn mưa sang đò - Ái Vân 
Hai phía dòng sông - Ái Vân 
Hoài niệm mùa thu - Ái Vân 
Phác thảo mùa thu - Ái Vân 
Ru con mùa đông - Ái Vân 
Trăng chiều - Ái Vân 

Những ca khúc bên đây trích trong Tuyển chọn 60 bài Romances và Ca khúc cho giọng hát với Piano của nhạc sĩ Đặng Hữu Phúc, với nhiều ca khúc ông viết riêng cho ca sĩ Ái Vân. Những bài báo, bài bình luận mà nhạc sĩ Đặng Hữu Phúc viết về thực trạng âm nhạc thị trường, âm nhạc bình dân Việt Nam hiện tại rất đáng đọc! Hãy tìm đọc để thấy rằng, những kiểu “ca sĩ” thị trường, “nhạc sĩ” tự phong ở Việt Nam hiện tại rất đáng báo động, phải nói thẳng ra là: dốt đến độ không thể tự biết mình dốt ở chỗ nào!!!

Xã hội bao giờ cũng vậy, vẫn luôn luôn có những dòng chảy không phải là “mainstream”, âm thầm nhưng đầy chất lượng. Thời xa xưa, khi phương tiện giải trí gần như độc nhất là sóng radio, TV và máy nghe nhạc chưa phổ biến, nghèo nàn như vậy nhưng giáo dục âm nhạc được cái là có chọn lọc, không bát nháo, “hàng chợ” như kiểu âm nhạc thị trường bây giờ. Tuy chẳng có mấy kiến thức âm nhạc bài bản, tôi vẫn luôn tự hào mình có một trực giác, cảm quan tốt, dể dàng phân biệt thật và giả, hay và dở…

chú cuội

Như ai đó có nói, đại ý: các tổ chức chính trị, xã hội cần 1 tấm gương, vì nó chỉ có 1 mặt phản chiếu, còn Phạm Duy, cũng như những con người tài hoa khác, là những viên kim cương, họ có không biết bao nhiêu là mặt cắt long lanh…

ài ca mà nhạc sĩ Phạm Duy viết cho vợ mình, ca sĩ Thái Hằng, hay “cô Hằng” và “chú Cuội”, trình “cưa gái” đúng là khó ai bằng 😀: Trăng soi sáng ngời, treo trên biển trời, tình ơi. Một đàn con trai, rủ đàn con gái, ra ngồi nhìn trăng. Ra nghe chú Cuội, ngồi gốc cây đa, Cuội ơi, để trâu ăn lúa, nhìn mây theo gió, miệng ca bồi hồi. Ta yêu cô Hằng, đêm xưa xuống trần…

Chú Cuội - Thái Thanh 
Chú Cuội - Ái Vân 

Ca sĩ Ái Vân hát bài này ở Hà Nội những năm đầu 80, và còn hát thêm nhiều ca khúc khác của nhạc sĩ Phạm Duy. Tại một thời điểm mà âm nhạc của Phạm Duy còn bị cấm triệt để, cấm hoàn toàn trên cả nước, và tuyệt đại đa số dân chúng còn không biết Phạm Duy là ai, thì một số ít giới chuyên môn vẫn công tâm có những hiểu biết và đánh giá của riêng mình!

trăng chiều

ừ trước đến nay có xu hướng giới thiệu nhiều nhạc miền Nam trước 75, đôi lúc còn khẳng định: CNXH làm băng hoại con người và cảm quan nghệ thuật. Đó có phải là một cái “confirmation bias” hay không thì tùy các bạn nghĩ. Cùng thời gian đó, sự xuống cấp không cứu vãn nổi của một bộ phận lớn âm nhạc ở miền Nam, kiểu nhạc Chế Linh – Lính chê, cũng chẳng phải là không hiển nhiên !?!?

Trăng chiều - Đặng Hữu Phúc - Ái Vân 

Để xoá bỏ những định kiến nếu có, mời các bạn nghe một đoản khúc thơ nho nhỏ dưới đây (nho nhỏ hàm ý là dễ thương nhưng có phần đơn giản). Để quay lại một không gian Hà Nội trong mắt ai, những năm đầu 80, có một mối tình đơn phương tuổi học trò, lãng mạn và sâu lắng. Có một chàng nhạc sĩ (tương lai) thầm yêu một cô ca sĩ (tương lai), tên cả hai người được ghi ra bên đây, bên dưới tiêu đề bài hát.

phạm duy – 2

Hai tiếng Việt Nam quá lớn,
máu sẽ còn chảy bao nhiêu năm nữa
để tô thắm hai chữ Việt Nam?

(Phạm Duy)

Chỉ trong vài năm đầu của kháng chiến 9 năm, gia tài âm nhạc của Phạm Duy đã đạt đến mức nhiều người phải ngưỡng mộ và đố kỵ. Xin mượn lời của nhà nghiên cứu âm nhạc Canada, G.E.Gauthier, để mô tả sự nhận thức của quần chúng thính giả đối với Phạm Duy giai đoạn này (một đánh giá PD như người nhạc sĩ lớn nhất trong toàn bộ lịch sử âm nhạc Việt Nam):

Các lớp quần chúng của chàng thanh niên Phạm Duy đó chắc chắn đã ngờ ngợ rằng một vì sao băng vừa mới xuất hiện trên nên trời nghệ thuật Việt Nam, một vì sao băng có lẽ đã vụt đi từ bốn nghìn năm về trước…

ôi đặc biệt thích những tác phẩm đầu tiên của nhạc sĩ Phạm Duy, từ Cô hái mơ, Tình kỹ nữ… đến Thu chiến trường, Bên cầu biên giới, Nhớ người ra đi, Bà mẹ Gio Linh… Những tác phẩm ấy báo hiệu một Phạm Duy đầy sức sống và sức sáng tạo về sau. Và cho đến bây giờ đó vẫn là đỉnh cao nhất trong những nhạc phẩm tiền chiến. Có lẽ sẽ không ai kìm được nước mắt khi giai điệu như thôi miên Bà mẹ Gio Linh qua giọng ca oán hờn “dựng tóc gáy” Thái Thanh:

Mẹ già cuốc đất trồng rau, nghe tin xóm làng kêu gào. Quân thù đã bắt được con, mang ra giữa chợ cắt đầu. Nghẹn ngào không nói một câu, mang khăn gói đi lấy đầu. Chiều về trên xóm buồn teo, xa xa tiếng chuông chùa ngân…

Cái lời ca ấy ám ảnh tôi, và tâm hồn non nớt lúc nhỏ tôi đã biết rưng rưng nước mắt khi nghe những lời ca: Nhưng mỗi khi dưới mái nhà đơn sơ, dừng chơi nắm tay mẹ hỏi rằng, rằng, rằng: Cha chúng con đâu, về mua bánh cho con, mẹ ơi! (Nhớ người ra đi). Những giai điệu vừa là dân ca, vừa không phải là dân ca, thoát thai từ những gốc rễ bình dị xa xưa, vừa mang đầy màu sắc hiện đại và tân kỳ. Phải nói chỉ có một mình ông, PD, là đủ tài năng để làm một công cuộc Phục sinh cho dân ca dân nhạc.

Bên cầu biên giới - Thái Thanh 
Thuyền viễn xứ - Lệ Thu 

Những gì mà các tác giả sau này làm: Trần Tiến, Phó Đức Phương, Dương Thụ, Nguyễn Cường… chỉ là copy & paste lại dân nhạc, khó có thể gọi là “hồi sinh”. Trong số những tác phẩm của giai đoạn này, tôi đặc biệt yêu thích hai bài: Thu chiến trườngBên cầu biên giới. Đến bây giờ chủ đề ấy vẫn còn được lặp lại đôi khi, ai đó vẫn còn đặt câu hỏi: Đời tôi sao vẫn còn biên giới, lòng tôi sao vẫn ngừng nơi đây?. Cái âm giai La thứ huyền bí, vừa thiêu thiếu, vừa đầy đủ trong Thu chiến trường quả thật quá hấp dẫn, đặc sắc về mặt âm nhạc. Nghe Thu chiến trường tôi cảm giác như nghe một giai điệu bắc phương nào đó của vùng sa mạc, nghe không khí Biên tái của Đường thi trỗi dậy.

Thu chiến trường - Kim Tước 
Chiều về trên sông - Lệ Mai 

Mời các bạn nghe kỹ hai tác phẩm này, chỉ một vài lần thôi để cảm thấy cái “touch”, cái khẽ chạm của thiên tài. Bên cạnh những ca khúc làm rung cảm cả một dân tộc ấy, cùng một lúc, con người nghệ sĩ Phạm Duy vẫn loan truyền đi niềm vui sống, nét phơi phới yêu đời qua những giai điệu: Quê nghèo, Nương chiều, Gánh lúa, Về miền Trung, Tiếng hát sông Lô, Chinh phụ ca… Lại là phục sinh dân ca dân nhạc, nghe cũ đấy mà mới đấy, như một nguyên lý fractal đồng dạng vốn tiềm ẩn trong tất cả hủy diệt và tái tạo của cuộc sống.

Mẹ tôi đến giờ vẫn hay hát Quê nghèo: làng tôi không xa kinh kỳ sáng chói, có những cánh đồng cát dài…, cái lời ca làm bà nhớ lại không gian một làng Vĩ Dạ xanh biếc như ngọc xưa, nơi nuôi bao kỷ niệm tuổi ấu thơ: nằm mơ, mơ thấy trăm họ tốt tươi, mơ thấy bên lề cuộc đời, áo dài đùa trong tiếng cười… Trong những bài ca viết cho quê hương ấy, PD đã lột tả chính xác đặc trưng của từng vùng miền, từ địa lý, khí hậu, giọng nói đến tâm hồn. Ít ai có được cái cảm quan tinh tế sâu sắc như ông. Ông là người đầu tiên đề cập vấn đề hệ ngũ cung Huế, nghe “lơ lớ” khác hẳn những hệ ngũ cung khác, và đã có những ca khúc phản ánh chính xác được những cảm nhận ấy. Trong số những tình ca quê hương này, ngoài Tình hoài hương mà tầm vóc của nó đã phổ quát, tôi còn rất yêu thích bài Về miền Trung. Cái giai điệu chỉ có thể thoát thai từ giọng nói, tâm hồn người xứ dân gầy ấy:

Đêm hôm nao gió u buồn trên sông vắng, có tiếng hát xao xuyến ánh trăng vàng. Người đi trên đống tro tàn, thương em nhớ mẹ hương vàng về đâu? Chiều khô nước mắt rưng sầu, tan thân thiếu phụ, nát đầu hài nhi… Về miền Trung, còn chờ mong núi về đồng xanh, một chiều nao đốt lửa rực đô thành…

Về miền Trung - Ái Vân 

Qua những năm 50, nhạc sĩ Phạm Duy lại tiếp tục cho ra đời những nhạc phẩm vi diệu hơn nữa về nhạc thuật. Dáng nhạc, lời ca không kém phần mỹ miều, nhưng đã được mài giũa để trở nên đài các, sang trọng hơn. Giai đoạn này chủ yếu là những bài tình ca quê hương: Nụ tầm xuân, Tiếng sáo Thiên Thai, Tình hoài hương, Tình ca, Thuyền viễn xứ, Dạ lai hương, Bà mẹ quê, Lữ hành, Viễn du, Hoa xuân, Ngày trở về, Hẹn hò, Chiều về trên sông, Tiếng hò miền Nam

Chưa ai xưng tụng quê hương, vừa riêng tư, vừa phổ quát, thành công được như Phạm Duy. Riêng Tình ca phải được xem như một tuyên ngôn cho tiếng nói, cho con người Việt, một tuyên ngôn chan chứa yêu thương và tự hào (xem thêm bài về Tình ca trong một post trước của tôi). Một tác phẩm để lại trong tôi dấu ấn rất lớn là Thuyền viễn xứ. Lần đầu tìm nghe được, tôi đã nghe đi nghe lại suốt cả một ngày trời và tự nhủ với mình: từ nay mình được biết một loại âm nhạc mới. Từ đó tôi dần dần chuyển qua yêu thích các giai điệu ngũ cung huyền ảo. Một bản nhạc đặc biệt nữa mà tôi cũng rất yêu thích: Chiều về trên sông, nửa ngũ cung, nửa thất cung, bản nhạc được viết trên mode Dorian, lai lai gần giống hệ ngũ cung Oán của dân ca Nam bộ, gây cảm giác buồn, buồn nhưng thanh thản.

(Còn tiếp…)