hân một tranh luận gần đây trên báo chí VN: “trẻ em như tờ giấy trắng là 1 suy nghĩ sai hoàn toàn”… nhân chuyện này bàn về kiểu tư duy máy móc, hình thức, trắng đen của người Việt! “Trẻ em như tờ giấy trắng”, câu đó có phần đúng, chúng nó chưa biết gì và chỉ tiếp thu, tiêm nhiễm những gì được dạy, được thấy! Nhưng câu đó cũng không đúng hoàn toàn, trẻ em như một hạt giống mang thông tin di truyền, và biết đâu đó, có thể được thừa hưởng cả những “duyên nghiệp” từ kiếp trước (từ ngữ duy tâm một tí)! Nên việc phát triển đứa bé thường khi là nằm ngoài tiên liệu của phụ huynh và giáo viên! Trẻ em vừa là tờ giấy trắng, vừa không phải là tờ giấy trắng, đó đơn giản chỉ là những cách diễn đạt khác nhau, hình thức lý luận nhị nguyên, một điểm yếu cố hữu của tư duy con người!

Nhưng 99% người Việt (có khi là nhiều hơn) thì chấp vào cái hình thức nhị nguyên thô thiển, sơ khai đó! Họ chấp vào đó như “gà mắc tóc”, điều đó dẫn đến sự “đối kháng” giữa những “suy nghĩ” khác nhau! Theo tôi, ai còn mắc vào những lỗi “tư duy hình thức” như vậy là vẫn chỉ cho thấy tầm tư duy nông cạn, hời hợt trên bề mặt, không nghĩ ra được những nội dung sâu xa hơn, không thể đi hết chiều sâu, độ phức tạp của vấn đề, nên đành đứng trên bề mặt nhị nguyên trắng đen như thế. Bao nhiêu “học hỏi, tư duy”, lên mạng đọc này kia, biết được một vài “ngôn từ lảm nhảm” là đã tự cho mình giỏi, nghĩ rằng bao nhiêu đó là đủ rồi! Sự việc trở nên tồi tệ hơn khi họ ngày càng “chấp ngã”, bám vào những cái lý lẽ đó theo kiểu “take position” – giữ vị trí y như trong quân sự vậy, bên này là “ta”, bên kia là “địch”!

Các tranh luận ở VN đều mang tính “đối kháng”, “chiếm lĩnh vị trí” như thế, kiểu tư duy bên kia là “địch”, bên này là “ta”, trắng đen rõ ràng! Nhưng tiếc thay, kiến thức không phải 3D hay 4D như quân sự, nó là không gian n-D vô cùng phức tạp, bao gồm rất nhiều chiều kích, thay vì đối kháng, cần phải gợi mở, nương vào nhau để cùng phát triển, đó mới là tranh luận thực sự. Trong giáo dục, “giữ vị trí”, cố sống chết bám vào một điểm thì cũng chẳng khác nào tự giới hạn mình! Chuyện này cũng như khác biệt giữa cờ vây và cờ vua vậy! Cờ vua có tính đối kháng rõ ràng, mục tiêu là ăn “hậu” của đối phương! Nhưng cờ vây không có tính “đối kháng, ăn quân” rõ ràng, mục tiêu là chiếm lĩnh càng nhiều “dư địa”, tạo ra càng nhiều “không gian phát triển” càng tốt, nói theo ngôn ngữ cờ vây là có thêm nhiều “khí” để “thở”.

Trước, công ty tôi có một ku mới tuyển vào, được giao một vấn đề hơi khó! Khó thì ta làm từ từ, từng phần, cải tiến từng chút! Nhưng không, anh này đẻ ra 10 lớp, viết 50 hàm, hàm gọi hơn 10 cấp, ai nhìn vào code cũng thấy muốn phát sốt, nghĩ rằng anh này giỏi lắm! Nhưng người làm code-review là tôi nhìn vào chỉ 15 phút là tôi hiểu rằng anh này… “bùa”, làm lên một đống hỗn loạn như thế để che dấu cái thực tế là… anh ta không giải quyết được vấn đề! Chuyện như thế, các bạn sẽ hỏi làm sao có thể xảy ra được, viết code đúng mẫu mực, đúng pattern, lớp lang đầy đủ cơ mà!? Ấy vậy mà nó đã xảy ra, và xảy ra nhiều nữa là khác, vì phần lớn thời gian chỉ đọc ba cái pattern, agile, design idea, etc… lảm nhảm trên mạng, chứ không tự tay code một đoạn ngắn vài chục dòng thực sự làm việc hiệu quả bao giờ!

Từ chuyện code, cho đến chuyện xã hội, nó cũng giống nhau! Hình thức là cần thiết, thực ra không có “hình thức” thì “con đen” biết lấy cái gì để bám víu vào! Nhưng làm sao để code chạy đúng, hiệu quả cái đã, rồi mới tính tới chuyện làm cho nó good-looking! Mà đa số những người code tốt họ chỉ quan tâm tới “hình thức” ở một mức độ vừa phải, vừa đủ! Tất cả những sách về nguyên lý thiết kế, quy trình phần mềm, tôi đều đọc một cách miễn cưỡng! Thực ra tôi thấy nó… chán phèo, chả có gì mới mẻ, nhiều khi kiểu rất máy móc, giáo điều! Những cuốn như “Programming pearls” dạy vô số phương pháp, kỹ thuật, kỹ xảo, lật ngược lật xuôi, cho thấy hết sự phức tạp, chiều sâu, đó mới là sách làm tôi cảm thấy thích thú! Mà thường là như thế, những người bám vào “hình thức” thường “nội dung” không giỏi!

Tôi rất sợ những kiểu người bám víu vào lý luận hình thức… Họ “take position, hold the line, take the side”, ngôn ngữ của họ cứ “điểm, tuyến và diện” như thế! Mọi cách diễn đạt đều tương đối, đều không chính xác hoàn toàn, dùng nó như thế nào là cả một sự suy tính, cân nhắc! Phải bước qua được rào cản của ngôn ngữ thì mới hiểu được những nội dung khác truyền tải bên dưới! Nhưng không, họ bám víu vào mớ ngôn từ chết ấy, tìm cách “tranh tiên”, tìm cách chiếm lấy một lợi thế nho nhỏ bằng ngôn từ, rồi mắc cứng luôn ở đó, sau đó bằng những kiểu: do đó, cho nên, vì vậy, suy ra… tìm cách chứng minh chỉ có tôi đúng và đối phương là sai! Tranh đấu với đối phương thực chất chỉ thể hiện những mâu thuẫn, lúng túng, hạn chế nội tại mà thôi, vẫn là kiểu “tôi đúng anh sai” chứ chưa phải là khai mở kiến thức!