Có một điều rất đơn giản mà nhiều người không nghĩ đến, A.I. hiện tại đã thông minh như vậy, nhưng chưa từng thấy A.I. chứng minh được một định lý Toán học mới nào, các định lý mới đều là do người chứng minh (có thể có sự trợ giúp của máy tính). Nếu tra cứu bằng A.I thì sẽ thấy, có vẻ như là nó “đã chứng minh” được rất nhiều định lý, nhưng đây đều là “con vẹt” lặp lại các chứng minh do con người đã làm mà thôi. Một số thông tin cho rằng A.I hiện tại đã có thể “giải toán” tới trình độ IMO – Toán Olympic, nhưng điều này, một lần nữa… cũng là lặp lại những điều con người đã làm, đưa ra những vấn đề mới chưa có trong CSDL là nó… vẫn sẽ “mít đặc”!

Ngay như Wolfram Alpha, thoạt nhìn thì có vẻ như nó làm toán Đại số rất xịn: khai triển biểu thức, giải phương trình… nhưng đó chưa phải là “suy nghĩ và giải toán”, chỉ là lặp lại những trình tự, công thức đã được “nạp vào” sẵn, chứ bản thân không nghĩ ra được điều gì mới. Cũng tương tự, nhưng ở một mức độ tương đối hơn là với các vấn đề lập trình. Sở dĩ A.I. viết được một vài đoạn code ngắn, cài đặt được một vài thuật toán là vì… nó lặp lại công việc có người đã từng làm, những điều được trình bày trong vô số sách vở. Chỉ cần đưa vài vấn đề không phức tạp lắm, nhưng mới lạ, là nó sẽ vẽ ra một đống tù mù không ai hiểu được, kể cả nó!

Cái hiệu ứng một số người cảm thấy “choáng váng” vì A.I. thông minh thực chất chính là sự vang dội trở lại của… một khoảng trống, A.I. dùng kiến thức của người này để đi lòe người khác, mà kiến thức nhân loại thì mênh mông như vậy, cảm thấy “choáng váng” là điều rất dễ hiểu! Nên ít nhất là trong tương lai trung hạn, hoàn toàn không có chuyện A.I. sẽ thay trí tuệ con người, không có khả năng A.I. “cướp” công việc của lập trình viên, nó chỉ là phương tiện tìm kiếm, sắp xếp thông tin tốt hơn mà thôi! Đương nhiên, một số công việc có tính máy móc, không cần suy nghĩ nhiều, như “code HTML đơn giản” thì không cần người làm nữa!

Các mô hình A.I. dạng LLM hiện tại đều là những kiểu “Chinese room”, nó tìm cách đưa ra “chuỗi từ vựng” kế tiếp, làm sao… để nghe có vẻ hợp lý nhất. Cũng giống y hệt như vô số người Việt mà tôi đã từng gặp, họ tìm cách nói ra “cụm từ, câu chữ” có thể gây được ấn tượng tốt nhất mà hoàn toàn không hề biết rằng đối phương… đang nhìn mình như một cái “máy xáo chữ”, không hề có chút hiểu biết hay động não nào về điều đang nói. Còn nếu không suy nghĩ được điều gì khác, họ sẽ tìm cách lặp lại câu chữ của chính bạn, rồi giả vờ gật gù như thể mình cũng hiểu vậy! Đúng là những cái “hố đen” trống hoác vang vọng lại thế giới xung quanh!

Những loại như vậy thường… sợ A.I., siêu quá mà, biết hết kiến thức của nhân loại! Nhưng may thay, nhân loại tiến bộ là nhờ nghĩ ra những điều chưa ai nghĩ, làm điều chưa ai làm, chứ không phải ngồi đó lặp đi lặp lại câu chữ cũ rích! Còn dạng A.I không phải LLM, được cho là có khả năng giải toán rất siêu như AlphaGeometry, thì chính là… một dạng máy tìm kiếm, tìm trong… không gian có sẵn! Như các phần mềm đánh cờ vua, cờ vây vậy, nó tìm nước đi tối ưu từ trạng thái hiện thời, trong một không gian các tổ hợp biết trước! Còn bản thân cách tìm và không gian tổ hợp là do… con người nghĩ ra và “nạp vào” (là nạp chứ không phải dạy) nó! :D

Con người dùng ngôn ngữ tự nhiên để giao tiếp, để mô tả thế giới xung quanh! Nhưng tất cả các ngôn ngữ tự nhiên, dù ngữ pháp chặt chẽ đến đâu, cũng có nhiều điểm yếu, mà yếu nhất là tính logic, tính cấu trúc và tính trình tự. Nhiều khi, rất nhiều người học được một mớ ngôn từ, nhưng không thực sự hiểu nội dung bên trong, họ tự tạo ra một cái “ảo giác hiểu biết – hallucination”! Về điều này thì A.I. hiện nay cũng giống y hệt như con người, và chúng ta có thể dùng “tấm gương” A.I. đó để tự tìm hiểu xem, phải chăng chúng ta cũng có rất nhiều “ảo giác” suốt bấy lâu nay!?

Một ví dụ là “Trương Định & Trương công Định”, chữ Hán “Trương công Định” là ý nói: ông (công) họ Trương, tên Định. Vì không hiểu cái cú pháp “xxx-công-yyy” này nên nhiều người Việt tự tạo ra một cái ảo giác, bịa ra nhân vật không có thật mang cái tên “Trương Công Định”. Do tiếng Việt mượn từ tiếng Hoa một số lớn từ vựng, câu chữ nên những “ảo giác” do hiểu sai chữ Hán phải nói là… Hằng hà sa số, không đếm hết! Và đã “ảo giác” từ cả ngàn năm nay chứ không phải gần đây mới có! Những bạn đọc trên blog này có thể tìm thấy rất nhiều ví dụ trong các post trước.

Cũng tương tự như vậy, “Lê thị A”, “Nguyễn thị B” là dạng “ảo giác” đã phổ biến đến mức người Việt chấp nhận đó là… hiển nhiên! Xưa đi học, từ cấp 1 cho tới… cấp 4, tôi có thể dễ dàng nhận ra nhiều dạng “ảo giác” này: tự cho là mình hiểu một điều gì đó, nhưng thực chất hoàn toàn không phải vậy. Những người thông minh đôi khi mất vài ngày, vài tuần để nhận ra chỗ sai. Nhưng cũng có rất nhiều người suốt đời chỉ thu lượm được toàn các loại ảo giác, còn không tự nhận thức ra được! Nên mới nói: ngôn ngữ vừa là công cụ trợ giúp tư duy, lại cũng vừa là… dẫn hướng lầm lạc!

Ngày xưa, việc tạo ra các “ảo giác hiểu biết” khi tiếp cận nguồn Hán học là một hiện tượng vô cùng phổ biến, đến mức nhiều người nói “nhăng cuội” theo kiểu “bùa chú”, nói mà không hề hiểu mình đang nói cái gì! Những tưởng vì chữ Hán khó học mới thành ra vậy, hóa ra đến khi tiếp cận nguồn Tây học rồi cũng y chang thế, lâu lâu lại xuất hiện vài ku “ngáo nặng” kiểu: ‘Thuyết hấp dẫn mới’ của Bùi Minh Trí, hay rất nhiều các thể loại “triết học” khác! Đó là chưa kể một bộ phận lớn người Việt cố tình tạo ra các “ảo giác hiểu biết” chỉ để làm màu, lòe người, hay để đi bịp người khác!

Hiện tượng “ảo giác” xảy ra khi con người (hay máy móc) tìm được một liên hệ mang tính thống kê giữa các cụm từ, từ đó dẫn tới giả định rằng giữa những cụm từ đó có một mối quan hệ logic, hay là truyền tải một nội dung nào đó. Đó là sản phẩm của những đầu óc ngây ngô, giản đơn kiểu như con nít, chưa từng được đào luyện qua những tập ngữ vựng (corpus) rộng lớn, phức tạp! Nôm na tức là họ chỉ nhớ được một số từ vựng cơ bản, rồi vì một động cơ nào đó, tự suy diễn, tự bịa ra những nội dung tào lao mà bên trong não bộ không hề có bất kỳ sự tự vấn, kiểm chứng nào!

Với máy móc, đó đơn thuần là do “hạn chế kỹ thuật”, các lý do “phần cứng, phần mềm” hay là do “dữ liệu” chưa đủ. Với con người, ngoài lý do “phần cứng, phần mềm”, quá trình học vấn, rèn luyện ra, lý do lớn hơn là… “do tâm”! Là do cái tâm cuồng loạn, không có công phu tìm hiểu, học hành điều gì cho tử tế, nhưng lại cứ muốn thể hiện! Dưới những áp lực xã hội quá lớn, cái tâm trở nên bất chấp, tự nó tưởng tượng ra những thứ gọi là “hiểu biết, trí thức”, tự nó hoang tưởng đến mức cố cùng! Về điều này thì GS. Cao Xuân Hạo đã viết một bài về chứng “vĩ cuồng” rất đáng đọc!

Tuy vậy, hiện tượng “vĩ cuồng” mà GS. Cao Xuân Hạo đã đề cập đến là tương đối cá biệt, ít xảy ra, còn hiện tượng “vi cuồng” mà post này đang nói tới, thì đối lập lại, chính là từ trong những “ảo giác hiểu biết” dẫn đến cái “chấp ngã”, “ta là đúng”, “ta hơn người”, dẫn tới những cái tôi đấu đá, kình chống nhau, bày ra đủ trò lưu manh lặt vặt, rồi tiếp tục dẫn tới những kiểu cá tính “mãi không chịu lớn” rất thường thấy trong xã hội ngày nay. “Vi cuồng” gây ra những hậu quả thảm khốc hơn “vĩ cuồng” rất nhiều, vì nó phổ quát, sâu rộng đến mức đã trở thành một kiểu “dân tộc tính”!

Chính vì ngôn ngữ lỏng lẻo, nghèo nàn và tùy tiện nên đã đẻ ra những kiểu người chỉ biết có “ảo giác”, “giả tri thức”, bất kỳ lúc nào cũng có thể trở nên “nguy hiểm”! Các ngôn ngữ có tính cấu trúc cao tự bản thân nó đã có một lợi thế nhất định, khi ép buộc người dùng ngôn ngữ vào trong khuôn khổ của những cấu trúc logic nhỏ, giúp loại bớt đi một phần các “ảo giác hiểu biết”. Cũng chính vì tự ý thức được những yếu kém trong ngôn ngữ nên người Trung Quốc rất chú trọng tính chi tiết, kỹ càng và tính kỷ luật trong giáo dục, thậm chí đẩy sự rèn luyện này đến mức khắc nghiệt!

Đó là nói những ngôn ngữ tính cấu trúc yếu như tiếng Việt, còn những ngôn ngữ có tính cấu trúc mạnh như tiếng Anh, Pháp, Nga… thì sao!? Thì cũng y như vậy mà thôi, chỉ là ở một cấp độ cao hơn, phức tạp hơn. Hiện tượng “ảo giác” trong thế giới khoa học, công nghệ, lập trình là… nhan nhãn. Một ví dụ là “async / await”, tự cho rằng mình tìm ra được cách giải quyết vấn đề mới, thực chất còn chưa hiểu được các vấn đề lập trình song song kiểu cổ điển. Kết quả là không hề tạo ra được một giải pháp mới nào, tự bịa ra một loại cú pháp dư thừa vô ích, mà dư thừa tức là có hại!

A.I, đó chỉ là một khái niệm tập hợp (umbrella term) bao gồm vô số thể loại khác nhau! Có những loại A.I. làm những công việc phức tạp, tạo ra những kết quả kỳ diệu, những loại đó thường không nói gì, thậm chí không mấy ai biết đến! Còn cái loại như LLM – sinh ra là để nói nhiều, thì rõ ràng không hiểu được bao nhiêu! A.I. như kiểu LLM, chính là một cái gương phản chiếu thế giới con người, con người thế nào, não trạng như thế nào thì tạo ra được loại A.I. giống y như thế! Chỉ là một tấm gương phản ánh con người mà thôi, thậm chí còn là một tấm gương méo mó!

Nhiều loại A.I. thực sự hữu dụng thường… không tự nhận mình là A.I., thậm chí cố tránh không sử dụng thuật ngữ A.I. Còn những loại đi đâu cũng… “ta đây A.I.” chính thực là những mô hình LLM “to mồm” nhưng “rỗng tuếch”. Chỉ có thiểu năng mới cho rằng ChatGPT, OpenAI… là có “hiểu biết”, đó bất quá chỉ là những công cụ giúp tìm kiếm, sắp xếp thông tin mà thôi, thông tin chính xác tới đâu vẫn còn chưa bàn tới! Chỉ có ngu xuẩn mới cho rằng cần ứng dụng ChatGPT, OpenAI… vào giáo dục, nhất là ở các cấp sơ học, hay bản thân còn cảm thấy chưa có đủ “ảo giác”?

Mục tiêu của giáo dục không phải là biết được những gì, tích lũy được bao nhiêu thông tin. Mục tiêu của giáo dục là giúp xây dựng nên cách thức tư duy, suy nghĩ! Cách nhanh nhất để hũy hoại đầu óc một con người là làm anh ta “bão hòa” với một mớ thông tin vô bổ, tạo ra những “ảo giác hiểu biết”, và rồi cứ thế lặp lại như con vẹt vậy, chứ không thực sự hiểu được nội hàm bên trong. Và đó cũng là cách mà các nền văn minh tiên tiến tìm cách “nô dịch” các dân tộc chậm tiến, anh chỉ việc “biết như thế” thôi, biết như thế là đủ rồi, còn tôi sẽ tạo ra những cái để cho “anh biết”!