Nhà Thanh đã sụp đổ như thế nào!? Có một thời Thanh quốc được mệnh danh là… “Bạch ngân đế quốc”, số lượng bạc tập trung về nước này chiếm phần lớn của thế giới! Hiểu theo một nghĩa nào đó, Thanh quốc từng là một quốc gia giàu có vào loại bậc nhất. Số bạc này có được từ buôn bán trà, lụa, gốm sứ và nhiều mặt hàng khác, thông qua “Quảng Châu thập tam hành” (cũng là tên phim sắp chiếu), mười ba “hành – hàng – hãng buôn” lớn được triều đình ủy quyền mua bán với phương Tây. Người TQ có rất nhiều bạc, trong hơn 100 năm của TK19 sang đầu TK20, hầu như lúc nào cũng đạt được thặng dư thương mại, bạc liên tục chảy vào TQ.
Tuy vẫn là một quốc gia nông nghiệp lạc hậu nhưng khả năng sản xuất của TQ đã lớn đến nỗi toàn bộ phương Tây không thể nào đấu lại nếu không công nghiệp hóa triệt để. Phải lý giải sự thặng dư và năng lực sản xuất này như thế nào? Đó là do người TQ có một sự siêng năng, chịu khó gần như vô hạn. Theo như chính người Anh đánh giá, hiệu suất làm việc của một người TQ cao gấp 7 ~ 8 lần so với một người Đông Nam Á lúc bấy giờ. Cái loại sau là suốt ngày chỉ giở trò đĩ miệng và lưu manh vặt, còn chưa tự luận ra được mình kém chỗ nào! Để cân bằng cán cân thương mại, người Anh đã xài đến chiêu bẩn là bán thuốc phiện vào TQ!
Kết quả là có một số thời gian, bạc chảy ngược từ TQ ra nước ngoài (để mua thuốc phiện), nhưng khi TQ kiểm soát được phần nào thuốc phiện, thì bạc lại… tự nhiên chảy vào TQ. Hết cách, người Anh đành đem… tàu to, súng lớn ra để cướp lại cái khoản thâm hụt thương mại khổng lồ này! Đứng trước “tàu to, súng lớn”, sự vượt trội của phương Tây về sức mạnh KHKT & công nghiệp, thì toàn bộ “trí tuệ phương Đông” không đáng một xu, đó là sự thật phũ phàng của lịch sử. Nền sản xuất lớn, lúc nào cũng đạt được thặng dư thương mại, cộng với một chế độ thuế khóa rất nhẹ, những điều này giúp Thanh triều tiếp tục tồn tại!
Thậm chí có những giai đoạn, triều đình tăng thuế từ 40 triệu lượng bạc lên hơn 100 triệu lượng bạc mỗi năm mà xã hội vẫn chịu đựng được, không có dấu hiệu gì là quá sức! Chính cảm giác an toàn về tài chính này khiến cho triều Thanh không cảm thấy có nhu cầu phải thay đổi, họ cảm thấy như vậy vẫn ổn! Nói theo một cách nào đó thì mọi quyết định của triều đình đều… đúng đắn, chỉ có điều là: cộng nhiều cái đúng nhỏ lại thành… một cái sai lớn. Kể từ khi nhập quan, người Mãn cai trị TQ, nhưng họ bị đồng hóa triệt để đến mức không còn nói tiếng Mãn! Hàng ngũ Bát kỳ, qua nhiều thế hệ thế tập đã không còn sức chiến đấu.
Triều đình đơn thuần điều hành mọi thứ dựa trên… bạc! Dùng bạc để làm động lực cho các vận động xã hội, hoàn toàn không có một sức mạnh thể chất, tinh thần khác nào khác. Khi loạn Thái Bình thiên quốc xảy ra, quân đội chỉ chăm chăm… vòi vĩnh bạc! Dùng hết lý do này lý do khác để đòi triều đình phải cấp ngân lượng, bòn rút chán chê rồi mới chịu tiến quân! Để thua cả hai cuộc chiến tranh Nha phiến, phải bồi thường hàng chục triệu lượng bạc! Rồi lại để thua cuộc chiến Trung – Nhật 1894 ~ 1895, mất Đài Loan, phải bồi thường thêm 200 triệu lượng bạc cho Nhật! Tuy nói rằng “con sâu trăm chân, chết vẫn không ngã”…
Về cơ bản xã hội TQ vẫn còn năng lực sản xuất khổng lồ, nhưng triều Thanh đã không còn khả năng huy động lực lượng của quốc gia, và trên hết là người dân đã chọn phải thay đổi, phải loại bỏ chế độ phong kiến! Nguyên nhân sụp đổ của Thanh triều về sâu xa đó là sự suy bại đến cùng cực của một xã hội “kim tiền”! Lúc nào cũng chỉ chực văng ra cái câu: “đầu tiên là tiền đâu”. Thiếu đi sức mạnh thể chất và tinh thần để chống lưng, những cái “thùng phuy” chỉ biết tích trữ, “vinh thân phì gia”, đến khi có sự biến lớn xảy ra thì có bao nhiêu tiền bạc cũng vô nghĩa! Dù cũng có một giai đoạn ngắn chủ trương “Dương vụ vận động”…
Nhưng thành phần bảo thủ trong triều đình quá lớn, có “vận động” bao nhiêu cũng không cứu được, cơ bản là đã quá muộn! Đó cũng là lý do những cuốn sách hiện đại mới xuất bản gần đây ở TQ như “Tô-tem sói” gây ra hiệu ứng độc giả mạnh mẽ. Cá nhân tôi cho rằng “Tô-tem sói” là rất đáng đọc, ít nhất là về mặt cảm hứng văn học, khi nhắc nhở chúng ta không được quên những sức mạnh cơ bản của con người, khi nhấn mạnh tìm kiếm sự thay đổi về chất, chứ không phải chỉ đơn thuần phát triển về lượng. Làm nghĩ đến một Việt Nam hiện tại, mọi “vận động” được tiến hành cũng bằng tiền, và hơn nữa là loại tiền đi vay…